Նախնադարյան որսորդություն: Նախնադարյան մարդու որսորդությամբ զբաղվելու դրդապատճառները շատ պարզունակ էին. սննդի, հագուստի հայթայթում և պաշտպանություն գիշատիչ կենդանիներից:

Մարդու՝ մսեղիքի և խոշոր կաթնասունների ոսկորների հետ ամենավաղ առնչության վերաբերյալ տվյալներ հայտնաբերվել են Թամանի թերակղզում 1952 թվականին: Դրանք ստորին պալելոիթի ժամանակաշրջանի մնացորդներ են և ունեն 400-450 հազար տարվա վաղեմություն: Ըստ գտածոների այն ժամանակվա մարդիկ որսացել են հարավային փղեր, այծքաղեր, ուղտեր, փոքր բիզոններ: Իսկ հնագույն որսորդության զենքերի և մեթոդների մասին մեզ ոչինչ հայտնի չէ, և այդպես էլ կմնա գաղտնի` քողարկված հեռավոր դարերի անհայտությամբ:

Մեզանից մոտ 80-200 հազար  տարի առաջ որսորդության պատմության մեջ զարգացման նոր փուլ սկսվեց: Նախնադարյան որսորդներն արդեն կարողանում էին որսալ խոշոր կաթնասուններ՝ փղեր, մամոնտներ, ռնգեղջուրներ, խոշոր եղջերուներ, բիզոններ, քարանձավային արջեր: Բոլոր թվարկված կենդանիները երկիր մոլորակի հարավային շրջաններին հատուկ կենդանիներ էին: Նշված ժամանակաշրջանի մարդիկ արդեն կարողանում էին պատրաստել աշխատանքային պարզունակ գործիքներ: Իսկ որսորդները որսն իրականացնում էին հետևյալ կերպ. գազաններին կրակի, գոռգոռոցների միջոցով վախեցնելով,  քշում էին ժայռերի, ձորերի կամ խորը փոսերի եզրերին և ստիպում էին ցած նետվել, ցած նետվելով կենդանիները կամ սատկում էին կամ ի վիճակի չէին լինում շարժվել ու նրանց սպանելը արդեն շատ հեշտ էր լինում: Երկար ժամանակ որսորդության այս ձևը եղել է գերակայող:

Գիտնականները հայտնաբերել են նապաստակների որսի հետքեր, որոնք ունեն մոտ 60 հազար տարվա վաղեմություն, ինչն իրենից ենթադրում է, որ նախնադարյան մարդն այդ ժամանակ արդեն կարողացել է կիրառել ինչ-որ պարզունակ թակարդներ նման մանր կենդանիներ որսալու համար: Վերին պալեոլիթի ժամանակաշրջանում /50 հազար տարի առաջ/  մարդն արդեն ամբողջությամբ զարգացրել էր իր որսորդական հմտությունները, որոնք նպաստեցին որսորդության հետագա էվոլյուցիային:

Տեգերի և նիզակների  ծայրերին արդեն ամրացնում էին կայծքար կամ եղջյուր, որը բավականին ազդեց  որսորդության արդյունավետության բարձրացման վրա:

Մոտ 10-12 հազար տարի առաջ տեղի են ունենում եղենակային պայմանների լուրջ փոփոխություններ: Եղանակային պայմանները սկսում են փոփոխվել, սկսում է տաքանալ: Այս ժամանակաշրջանում որսորդներն արդեն սկսում են փետրավոր և ջրլող թռչուններ ևս որսալ:

Միջին քարի դարը /մեզոլիթ/ մարդուն նվիրեց նոր, հզոր որսորդական զենք՝ աղեղ: Անընդհատ կատարելագործվելով այն երկար դարեր ծառայում էր որպես որսորդության
կարևորագույն զենք: Այս ժամանակաշրջանում, օրինակ, Եվրոպա մայրցամաքի տարածքում, մարդիկ արդեն կարողանում էին որսալ մոտ 150 տեսակի վայրի կենդանիներ, որոնց մեջ գերակշիռ մաս են կազմել բիզոնները, եղջերուները և վայրի ձիերը: Այս տեղեկություները գիտնականները կարողացել են վեր հանել պեղելով Իսպանիայում գտնվող հայտնի Ալտամիրա քարանձավը:

Հնագույն քաղաքակրթությունների առաջացման հետ, մեծ փոփոխություններ կրեցին որսորդության զենքերի ձևերը, որսի նպատակներն ու բովանդակությունը: Որսորդության երբեմնի նշանակությանը մեծ հարված հասցրեց կենդանիների ընտելացումը: Ցանկացած գործունեության նոր տեսակ, որը կոչված էր կենցաղը բարելավվելուն, որսորդությունից խլում էր իր երբեմնի կարևորությունն ու նշանակությունը: Բայց այդ փոփոխությունը շատ դանդաղ էր տեղի ունենում:

Աստիճանաբար որսորդության համար նախատեսված զենքերի արսենալը հարստացվում էր: Փայտյա անշարժ թակարդներին ավելացան նաև մետաղյա շարժական թակարդները: Վերջիններս շրջանառությունից դուրս չմղեցին փայտյա անշարժ թակարդներին, այլ երկար ժամանակ գոյակցեցին միմյանց հետ, մինչև որ միշարք պատճառներով կիրառությունից գրեթե դուրս մղվեց:

Որսորդության մեջ մարդը լայնորեն սկսում է օգտագործել չորքոտանի օգնականներին՝ որսորդական և լծկան շներին, եղջերուներին, ձիերին:

Որսորդությունը սկսեց կրել նաև առևտրային բնույթ: Այսինքն` մարդկանց, բացի սնվելուց, անհրաժեշտ էր նաև հագուստ, կավե ամաններ, աղ ալյուր, զենք և այլն: Որսորդները որսամսով կատարում էին փոխանակում նման ապրանքների հետ:

Որսորդությունը, որը կատարվում է ոչ առևտրային նպատակներով, վերջին  տասնամյակներում անվանում են սիրողական կամ սպորտային, որով կարող էին զբաղվել միայն էլիտան:

Եգիպտական պապիրուսները, հին եգիպտական և ասորեստանյան արձանագրությունները վկայում են այն մասին, որ այն ժամանակ ևս որսորդությունը շատ արդիական էր: Նույնիսկ եղել են հատուկ  որսորդության համար նախատեսված տարածքներ: Որի մասին մենք իմանում ենք հնագույն մի տեսարանից, որտեղ պատկերված են այծքաղեր, բորենիներ, նապաստակներ, սկյուռներ, մացառախոզեր և այլ կենդանիներ՝ հատուկ ցանկապատած տարածքում:

Որսի համար նախատեսված կենդանիների քանակը չուներ սահմանափակում, քանի որ որսորդը հենց երկրի կառավարողն էր: Ասորեստանյան արքա Թուլկաթ Հիբալասսարը իր ողջ կյանքի ընթացքում սպանել էր 920  առյուծներ և շատ հպարտ էր դրանով:

Հունական և հռոմեական էլիտան ևս անտիկ ժամանակաշրջանում զբաղվում էր որսորդությամբ: Հույն պատմաբան և զորավար Քսենեփոնը /մ.թ.ա. V դար/ գրել է հետևյալը.

Ալեքսանդր Մակեդոնացին, որը  նույնպես մոլի որսորդ էր, հանձնարարել էր իր դաստիարակ, փիլիսոփա Արիստոտելին գրել հատուկ որսորդությանը նվիրված ստեղծագործություն: Այսպես առաջացավ  որսորդությանը վերաբերող հնագույն աշխատություններից մեկը, որտեղ առանձնահատուկ ուշադրություն էր դարձվում զինվորների ֆիզիկական դիմացկունության և խիզախության դաստիարակմանը:

Որսորդությանը վերաբերող հատուկ խրատները, որոնք կազմվում էին անտիկ հեղինակների կողմից կոչվում էին կինեգետիկներ: Առաջին հունարեն կինեգետիկը պատկանում է Քսենոփոն Աթենացուն: Պատմաբան և աշխարհագրագետ Արրիանը (մ.թ. II դ) երկրորդ կինեգետիկի հեղինակն է: Նրա գրքում նկարագրված է «բարբարոս ցեղերի» որսորդության մեթոդները, որոնք ծանոթ չէին իր նախկին Քսենոփոն Աթենացուն: Իր գրքում Արրիանը նկարագրել է նաև ձիերի ու շների, որոնք օգտագործվում էին որսորդության ժամանակ: Այս երկու աշխատություններն էլ շատ արժեքավոր նյութեր են պարունակում որսորդության պատմության վերաբերյալ, ինչպես նաև տեղեկություններ է հաղորդում որսի շներին պահելու և նրանց որսորդության մեջ օգտագործելու մասին:

15-16 դարերում որսորդությունը շատ էր տարբերվում օբյեկտով, տեխնիկայով, ավանդույթներով: Երկար հարյուրամյակներ որսորդությունն ունեցել է վառ արտահայտված դասակարգային բնույթ: Հնդկաստանի մահառաջաները, ճապոնիայի սամուրայները, միջին Ասիայի խաներն ու էմիրները, եվրոպական իշխանները որսորդությունը համարել են իրենց արտոնությունը:

Որսորդության պատմության մեջ որսորդության տեսակները շատ էին: Բայց ժամանակի ընթացքում էլիտայի շրջանակներում, լայն տարածում գտավ գիշատիչ թռչուններով որսը, բազեներով որսը, որն առաջացել է դեռևս հնագույն ժամանակներում, Ասիայում: Մ.թ.ա. VII դարում: Այնուհետև որսորդության այս տեսակը ի հայտ եկավ Կորեայում, Ճապոնիայում և մոլորակի այլ երկներում: Բազեներով որսորդությունն իր առավելագույն զարգացմանն է հասել Ասիայում Չինգիզ խանի օրոք:

Բազեներով որսորդությունը Եվրոպա մուտք գործեց  III դարում, որից շատ ժամանակ պահանջվեց, որ այն մուտք գործի ռուսաստան և շատ խորը արմատներ գցեց այնտեղ:

Եվրոպայում որսորդության էվոլյուցիան ինչ-որ չափով այլ կերպ է ընթացել: Միջնադարում որսորդության արտոնությունը պատկանում էր միայն էլիտային: Իշխանների և կոմսերի որսորդական ամրոցները հսկվում էին պահակների կողմից  ու այստեղ բազմացվում էր որսի համար նախատեսված կենդանիներ, իսկ որսագողերին դաժանորեն պատժում էին:

Ժամանակներն անցնում էին և կատարելագործվում ու հղկվում էին որսորդության տեսակները, մշակվում էին որսորդական տնտեսության վարման արդյունավետ միջոցներ: Առանձնակի տեղ էր գրավում շներով որսորդությունը: Անգլիայում XIX դարի վերջում հաշվվում էր շների 323 ասպականի /որսաշների խումբ/: Շներով որսը Ռուսաստան մուտք է գործել XV դարի սկզբին:

Բուրժուազիայի առաջացման հետ որսորդության պատմության մեջ տեղի ունեցավ կարևոր փոփոխություն: Որսորդության մենաշնորհն արդեն չէր պատկանում էլիտային: Նման արտոնությունից սկսեցին օգտվել նորահարուստները: Կապիտալիստները ձեռք էին բերել հարստություն և մեծ հողատարածքներ: Իրենք իրենց հողատարածքներում կազմակերպում էին որսորդություն և հրավիրում էին ու կամենան, հաճախ էլ էլիտային վարձով տալիս էին իրենց տարածքները, որպեսզի նրանք որսորդություն անեն:

Աշխարհագրական մեծ հայտնագործություններով  որսորդության պատմությունը թևակոխեց զարգացման նոր փուլ՝ որսորդների  որսատարածքներն էլ ավելի ընդլայնվեցին:  Հյուսիսային, Հարավային Ամերիկաները, Աֆրիկան, Հարավային Ասիան, Ավստրալիան, Նոր Զելանդիան, Միկրոնեզիայի անհամար կղզիները: Այս տարածքներում որսորդները բախվում էին իրենց անծանոթ ֆաունայի հետ. փղեր, ռնգեղջուրներ, գետաձիեր, ընձուղտներ, այծքաղերի անհամար տեսակներ, զեբրներ, աֆրիկյան գոմեշներ, ամերիկյան եղջերուներ, վիկունյաներ, բազմաթիվ էնդեմիկ վայրի խոզեր, տարբեր կենգուրուներ, առյուծներ, վագրեր, ընձառյուծներ, գրիզլի արջեր, բարիբալ արջեր, ջայլամներ, ֆլամինգոներ, քաջահավեր և հարյուրավոր վայրի այլ կենդանիներ ու թռչուններ, որոնք մինչ այդ եվրոպացի որսորդին անհայտ էին:

Որսորդության պատմության ժամանակակից փուլը ու նրա առնաձնահատկությունները:

Իսկ ինչով է տարբերվում  միջնադարյան որսորդությունը ժամանակակից որսորդությունից: Առաջին հայացքից թվում է ոչնչով, չէ որ այն ժամանակ էլ կար սիրողական և սպորտային որսորդություն, այժմ նույնպես որսորդությունը կրում է նման բնույթ:  Առաջ ևս կային որսորդության համար փակ տարածքներ կամ թռչնի ու կենդանու հատուկ տեսակ, որը հողատարածքի տիրոջ կողմից թույլ չէր տրվում սպանել: Սակայն իրականում խնդիրը կայանում է հետևյալում: Նախ որսորդների թվի կտրուկ աճը և համընդհանուր որսորդական կանոնակարգը: Այժմ որսորդական կանոնակարգը կրում է համընդհանուր բնույթ և կախված չէ տարբեր հողատարածքի տերերի կամքից. և դա ունի իր օբյեկտիվ պատճառները՝ կապված թե որսորդների թվի աճի, թե լայնարձակ հողատարածքների տնտեսական նշանակությամբ յուրացման, թե կենդանիների, թռչունների և ձկների անհետացող տեսակների պահպանման հետ: Բացի գիտական հիմքերից որսորդության կանոնակարգելը ունի  նաև էթիկական հիմք:

Որսորդությունը դադարելով կրել զուտ հագուստի և սննդի հայթայթման աղբյուր՝ աստիճանաբար վերածվեց ֆենոմենի, որը կրում է բավականին ինքնատիպ սոցիալ-տնտեսական և գեղագիտական բնույթ: Այժմյան որսորդության մեջ ամփոփված է հնագույն ժամանակների որսորդական կիրքը և ժամանակակից մարդու, բնության հետ ավելի սերտորեն շփվելու ձգտումը, ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության անհրաժեշտություն, սթրեսներից ազատվելու հույսը,  վայրի կենդանիների և թռչունների հետ  հանդիպման հնարավորությունից մեծ բավականություն ստանալը և վերջապես ուղղակի գեղագիտական հաճույք վայելելը՝ գտնվելով վայրի բնության գրկում: Այժմյան որսորդությունն իր մեջ պարունակում է նաև մրցակցության տարրեր:

Որսորդությունը, որն ունի անձնուրաց ու մոլի հետևորդների հսկայական բանակ, դարձել է որսորդության մոլի ընդդիմադիրների բուռն քննադատման օբյեկտ: Սկսել են ձևավորվել հակաորսորդական շարժումներ, որոնք, հաճախ, առաջնորդվում են ազնիվ մղումներով, սակայն այդ շարժումների մասնակիցներն ու ղեկավարները վատ են տեղեկացված ժամանակակից որսորդության դրական դերի մասին:  Խառնելով պատճառները հետևանքների հետ, որսորդներին մեղադրում են նրանում, ինչի համար պատասխանատու է, առաջին հերթին, գիտատեխնիկական առաջընթացի չկառավարվող ու չվերահսկվող բացթողումները: Մասսայական անտառահատումներ, հանքերի պոչամբարներ և այլ մարդկային գործոններ, որոնք մեծապես վնասում են երկիր մոլորակի ֆլորային ու ֆաունային: Միաժամանակ ցանկացած երկրի ղեկավարություն և որսորդական տնտեսություն ղեկավարող կազմակերպություններ պետք է շատ լավ տիրապետեն իրենց ռեսուրսներին, ունենան հստակ պատկերացում դրանց վիճակի մասին թե´ բնական պայմաններում, թե´ մարդկային գործոնների ազդեցության տակ: Այսինքն՝ պետք է հետազոտեն որսի ենթակա կենդանիներին, նրանց պոպուլյացիայի աճը և մշակեն որսորդության համար ամենաօպտիմալ չափանիշները:  Նման խնդիրները համաշխարային գիտության մեջ պահանջ դրեց նոր գիտաճյուղի հիմնմանը, որը սկսեց ուսումասիրել որսորդությանը առնչվող բոլոր հարցերը: Այն չի սահմանափակվում միայն որսորդությանը վերաբերող կանոնակարգեր ստեղծելով: Այս գիտաճյուղի խնդիրներն ավելի լայն են, նրանք նաև զբաղվում են  որսի ենթակա կենդանիների վերարտադրողականության բարձրացման մեթոդների մշակմամբ, որսորդական ռեսուրսների ընդլայնմամբ և այլ խնդիրներով:

Մեր ժամանակներում կարելի է ասել որսորդությունն ու գիտությունը սերտաճել են միմյանց հետ: